انگیزه‏هاى انس
یکى از نعمت‏هاى بزرگ خداوند به انسان، این است که پنجره آشنایى با خویش را بر روى او گشوده است و انسان‏ها مى‏توانند با آفریننده و اداره‏کننده و کمال‏بخشِ عالم و آدم، گفتگو کنند و نیازها، مشکلات، موفّقیت‏ها و شکست‏هاى خویش را بدون واسطه با او در میان بگذارند. ارتباط و گفتگوى فرزندان آدم با هستى بخشِ مهربان و آگاه و توانا، براى او شیرین، زیبا و دیدنى است. در دعاى زیباى جوشن‏کبیر - که مؤمنان، هزار نام و صفت خدا را زمزمه مى‏کنند -، چنین آمده است:
یا من ذکره حُلوٌ!(1) اى که یاد او شیرین است!

و امیرمؤمنان، در نهج البلاغه چنین با خداى خویش راز و نیاز مى‏کند:
الهى! تو بهترین و با دوام‏ترین انیس و همدم دوستان خویشى...، و دل‏هایشان شیداى توست. اگر غربت، آنان را به احساس تنهایى گرفتار سازد، یاد تو به آنان انس و الفت مى‏بخشد.(2)
انسان، بدون یاد خدا، در این دنیا غریب و تنهاست. احساس فقر و کمبود اقتصادى، احساس ضعف و ناتوانى، احساس پوچى و بى‏هدفى، و احساس بى‏کسى و بى‏پناهى، بر ذهن و زندگى انسان، گَرد اندوه و غم مى‏پاشد و امید و نشاط را از او مى‏گیرد. هیولاى سیاه خطرها، کمبودها و ابهام‏ها، آفاق زندگى را تیره و تار نشان مى‏دهد.

انسان، خود و همه جهان را در چهار راه حادثه‏خیز فقر و بیمارى و پیرى و در نهایتْ مرگ مى‏بیند و با خود مى‏اندیشد که: در این کانون حوادث و آفات و آسیب‏ها و خطرها چه باید کرد؟ و به کجا باید پناهنده شد؟ کدام پناهگاه، امن‏تر و مطمئن‏تر است؟ و کدام نیروى آگاه و توانمندى مى‏تواند انسان را در زیر چتر حفاظت خویش، سامان دهد.

یاد خدا، نقطه امید انسان در برابر همه خطرها و گنجینه بى‏زوال و بى‏کران انسان در برابر همه نیازهاست. یاد خدا، نگاهبانى مطمئن و سایبانى نیکو بر سرِ انسان‏هاست.
از سوى دیگر، وقتى انسان اوج تدبیر و زیبایى و نظم و آگاهى را در آفرینش خویش و جهان پیرامونش مشاهده مى‏کند، شیفته و دلباخته «ربّ العالمین» مى‏شود و مى‏خواهد تا با مبدأ این همه زیبایى و نعمت، ارتباط برقرار کند و با او به گفتگو بنشیند. میل دارد تا با او انس بگیرد و گوهر حمد و سپاس خویش را به آستانش تقدیم کند. ترانه حمد و ستایش و شکر و سپاس، بر لب هر آفریده او نقش مى‏بندد و در برابر بزرگ‏ترین هنرمند، مهربان‏ترین مهربان، آگاه‏ترین آگاه، و تواناترین توانا، گل واژه‏هاى تکبیر و تسبیح و حمد و سپاس، بر دل و زبان انسان، جارى مى‏شود و فروتنى و احترام، او را فرا مى‏گیرد.

انسان آگاه، در برابر الطاف و نعمت‏هاى بیکران حضرت دوست، سر به سجده سپاس مى‏گذارد. وقتى بشر، توانایى خدا بر ایجاد حرکت‏ها و آرامش‏ها را مشاهده مى‏کند، بى‏اختیار، زبان به شعار: «لاحول ولا قوّة الّا باللَّه» مى‏گشاید. وقتى کمبودها، نقص‏ها و ضعف‏هاى خویش و دیگر انسان‏ها و موجودات عالم مادّه را به واقع ببینیم، از اعماق دلمان گل واژه «سبحان اللَّه» جوانه مى‏زند و آیات تقدیس و تنزیه، نمودار مى‏گردد. بدون استمداد از او هیچ کارى به سامان نمى‏رسد و همه ضعف‏ها، لغزش‏ها و کاستى‏ها در پرتو عنایات او جبران شدنى، بخشودنى و اصلاح‏شدنى است.

گل واژه‏هاى اُنس
انس با خدا، انگیزه‏هاى فراوانى دارد و محتواى گفتگوى انسان و خدا، مختلف است که همه، دیدنى و شنیدنى‏اند.
عبارات زیر، ده «نماد» یاد خدا در زندگى انسان و دیگر آفریده‏هاى جهان‏اند:
1) اللَّه اکبر، 2) الحمدللَّه، 3) سبحان اللَّه، 4) لا اله الا اللَّه، 5) الشکر للَّه، 6) لاحول و لا قوّة الّا باللَّه، 7) أستغفر اللَّه، 8) أعوذ باللَّه، 9) بسم اللَّه، 10) اللهم صلّ على محمد و آل محمد.
هر لحظه، هر روز، و هر ساعت، از بام تا شام، آفاق هستى از این زمزمه‏هاى قدسى آکنده است.
هرکس به زبانى سخن از لطف تو گوید:
بلبل به غزلخوانى و قمرى به ترانه

شیوه‏هاى گفتگو
گاهى با خدا آهسته و آرام سخن مى‏گوییم، گاهى زمزمه و ترنّمى میانه داریم، و گاهى به آواز بلند او را مى‏خوانیم و با تمام توان، ناله و فغان بر مى‏آوریم، از او استمداد مى‏جوییم و «یا رب، یا رب» مى‏گوییم. درست است که در گفتگو با خداوند باید آداب و وظایف خود را بشناسیم و رعایت کنیم؛ امّا مهم، راهیابى به آستان قدس ربوبى، انس با او و شکفتن گل‏هاى عشق و اندیشه بر ذهن و زبان ماست. فرشتگان خدا، سرودهاى جاوید نیایش را مى‏خوانند و هیچ‏گاه، احساس خستگى نمى‏کنند. پیامبران خدا و امامان معصوم(ع)، آموزگاران بزرگ این نغمه‏هاى قدسى و غزل‏هاى ملکوتى‏اند. و شهیدان، آنانى‏اند که ترانه تسبیح سر داده‏اند. چرا انسان، این سرودهاى زیباى زندگى را نیاموزد و شیرین‏ترین و خوش‏بوترین مایه «آرامش روح» را درنیابد؟

یاد خدا، هم آوایى انسان با نظام آفرینش و کارگزاران هستى، و پاسخگویى به فراخوان پیام‏آوران توحید، و هم‏گامى با فرشتگان پاک الهى است.

آثار انس
یاد خدا، غبارزدایى از آیینه دل‏هاست.(3)
یاد خدا، قبله‏نماى قلب‏هاست.(4)
یاد خدا، سایه آرامش روانِ انسان‏هاست.(5)
یاد خدا، راه و رسم پارسایان است.(6)
یاد خدا، گشت و گذار و تنفّس در بوستان زیباى بهشت است.(7)
یاد خدا، فروغ دل مؤمنان است.(8)
یاد خدا، داروى بیمارى‏هاى روحى انسان است.(9)
یاد خدا، مایه زندگى دل‏هاست.(10)
یاد خدا، امواج معرفت و محبّت الهى است که بر ساحل لب‏هاى عارفان و عاشقان، نمایان مى‏شود.(11)
یاد خدا، مایه شادى هر انسان پارسا و لذّت اهل یقین است.(12)
شروع کارها با یاد و نام او، پایان تلاش‏ها با سپاس و ستایش او، پناه بردن به خدا در برابر همه آسیب‏ها و آفت‏هاى برونى و درونى، و گریختن از خطرهاى قطعى و احتمالى، به سوى دژ امن و استوار اوست، و آمرزش‏خواهى و استغفار از لغزش‏ها و خطاهاى فکرى و عملى و توجّه به عظمت، قداست، توحید، قدرت‏ها و نعمت‏ها و آیات لطف و عنایت الهى، زمینه‏ها و عواملِ انس و الفت و یاد و نیایش و پیوند روحى انسان به آستان قدس ربوبى است.
ذکر خدا، آبِ حیات انسان‏ها و سرچشمه بقاست. در حدیث نبوى آمده است:
کُلّ أحد یموت عطشاناً إلّا ذاکر اللَّه.(13)
همگان، تشنه مى‏میرند، مگر کسى که به یاد خداست.

محفل انس
علاوه بر شیوه‏هاى ارتباط فردى، گاهى انسان به صورت گروهى و جمعى رو به سوى خدا مى‏کند و محفل و مجلس انس، شکل مى‏گیرد. این گونه یاد خدا، انس الهى و انس انسان‏ها را با هم در مى‏آمیزد. در این محافل یاد خدا، حرکتى گروهى و جمعى است که نمازهاى جماعت و جمعه، از این ویژگى برخوردارند. از این نگاه، مساجد، بوستان معنوى انسان‏هاى با ایمان و پایگاه‏هاى پرواز کبوتران عالم قدس‏اند.

از رسول خدا نقل شده است که:
قال: بادروا إلى ریاض الجنّة، فقالوا: و ما ریاض الجنّة؟ قال: حلق الذکر.(14)
فومود: بشتابید به سوى باغ‏هاى بهشت! گفتند: باغ‏هاى بهشتى کدام‏اند؟ فرمود: حلقه‏هاى یاد خدا.
مجالس و محافل دینى‏اى که انسان را با خدا آشنا کند و درخت معرفت و محبّت خدا و پیغمبران و اولیاى او را در دل انسان بکارد و بارور سازد و او را از اهداف و آرمان‏هاى زودگذر و شخصى دور کند و به سوى اهداف و وظایف الهى و خدمت به بندگان خدا فرا خوانَد، نمونه‏هایى از محافل انس و بوستان‏هاى قدسى‏اند که نسیم آنها روح انسان را به ملکوت مى‏بَرد و شادابى و شکوفایى و عطر انس و عشق معنوى را در زندگى فرد و جامعه مى‏گسترَد.
جلساتِ تلاوت و تفسیر قرآن، نقل و تفسیر احادیث معصومان(ع) آشنایى با نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، و برنامه‏هاى معنوى و عبادى‏اى مثل: دعاى کمیل، دعاى سمات، دعاى ندبه، دعاى صباح، زیارت عاشورا، مجالس ذکر تاریخ و سیره پیامبران، مجالس بزرگداشت اولیاى الهى و شناخت معصومان(ع)، مجالس جشن و سرور مذهبى، و جلسات با صفاى روضه و سوگوارى اهل بیت(ع)، همه و همه، بخشى از محافل انس و یادخدا در صحنه جوامع اسلامى و تاریخ ادیان الهى است. تأسیس، گسترش، تقویت واصلاح و تکمیل این جلسات، کارى ارزشمند و گامى بلند در تزکیه اخلاقى و رشد معنوى و عرفانى نسل جوان است.

مسئولان حوزه معارف و فرهنگ اسلامى، اولیاى دلسوز دانش‏آموزان و خودِ جوانان عزیز، باید در برگزارى محافل انس و جلساتِ آشنایى با قرآن و زندگى معصومان(ع) بکوشند و مساجد را به بوستان‏ها و گلگشت‏هاى با صفا و عطرآگین جوانان، تبدیل کنند.
انسان، جز با یاد خدا و انس با او آرام نمى‏گیرد و حیات و شکوفایى و درخشندگى و طراوت و انسانیت او در سایه انس و آشنایى با خدا شکل مى‏گیرد. در روایات اسلامى، تشبیه‏هاى زیبایى درباره یاد خدا و یادآوران او آمده است که جایگاه ذکر وانس با خدا را در فرهنگ پیامبران، نشان مى‏دهد. پیامبر گرامى اسلام فرموده است:
کسى که در میان غفلت‏زدگان، خدا را یاد کند، چون درختى سرسبز در میان گیاهان خشکیده است.(15)
کسى که در میان غافلان، به یاد خدا باشد، به سانِ رزمنده‏اى سلحشور در میان فراریان است.(16)
کسى که در جمع غافلان، خدا را یاد کند، مانند زنده‏اى در میان مُردگان است.(17)
امام صادق(ع) مى‏فرماید:
مَنْ أکثر ذکر اللَّه أحبّه اللَّه، ومن ذکر اللَّه کثیراً، کتبت له برائتان: برائةٌ من النار، و برائةٌ من النّفاق.(18)
هر کس خدا را بسیار یاد کند، خدا او را دوست بدارد، و هرکس خدا را بسیار یاد کند، براى او دو ضمانت‏نامه نگاشته شود: ضمانتى در برابر آتش، و ضمانت سلامت از نفاق و دورویى.
همچنین از آن حضرت نقل شده که فرمود:
ثمن الجنّة لا اله الا اللَّه واللَّه اکبر.(19)
بهاى بهشت، «لا اله الا اللَّه» و «اللَّه اکبر» است.
حال با چه عبارتى خدا را یاد کنیم؟ و در هنگام انس با او چه بگوییم؟ و کجا و کى به سراغ او برویم؟ باید از قرآن و عترت بیاموزیم تا یاد خدا متناسب با آیات الهى، و نعمت‏ها و افعال و ویژگى‏هاى خداوندى باشد و شعارهاى: توحید، تکبیر، تهلیل، تسبیح، تحمید و شکر و استغفار و استعاذه، هرکدام در جایگاه مناسب و ویژه خویش قرار گیرد. هر رفتار و حادثه، زمان و مکان و اوضاع طبیعى و اجتماعى اندیشه و شعار ونغمه هماهنگ خویش را مى‏طلبد و ذکر وشعار خاصّى مى‏خواهد.

درجات انس
یاد خدا، در زندگى فردى و اجتماعى، آثار فراوان دارد. از نظر روانى، زندگى بدون انس با خدا، دشوار و خفقان‏آور مى‏شود و به هر میزان که انسان از «انس ربوبى» محروم شود، در تنگناى بیشتر و شدیدترى قرار مى‏گیرد. میزان انس با خدا در زندگى فردى و اجتماعى بسیار مختلف است و به همان اندازه، افراد و ملّت‏ها از آرامش روحى و امنیت اجتماعى برخوردار مى‏شوند.
درجات انس و یاد خدا را مى‏توان به چند مرحله زیر تقسیم کرد:
1 - انس مداوم و همیشگى که مخصوص اولیاى الهى است: «ذکر دائم».
2 - انس و یادکردِ فراوان، که مؤمنان، به طور معمول از آن برخوردارند: «ذکر کثیر».
3 - انس و یاد اندک خدا، که این ویژگى براى منافقان در قرآن آمده است: «ذکر قلیل».
4 - نسیان خدا، که کافران به طور معمول، گرفتار این حالت هستند: «نسیان خدا».
5 - رویگردانى از یاد خدا، که این مرحله، اوج انحراف و سقوط اخلاقى و معنوى انسان را نشان مى‏دهد: «اعراض از خدا».

خداوند در قرآن، درباره این مرحله فرموده است:
ومن أعرَض عَنْ ذکرى فإنّ لَهُ معیشةً ضنکاً و نحشره یوم القیامة أعمى. قال: ربّ لم حشرتنى أعمى و قد کنت بصیراً؟ قال: کذلک أتتک آیاتُنا فنسیتَها فکذلک الیوم تُنْسى.(20)
هرکس از یاد من روى گرداند، به راستى او را زندگى دشوارى است، و روز قیامت او را نابینا محشور کنیم. او گوید: «پروردگارا! چرا مرا کور محشور کردى، حال آن که بینا بودم؟». خداوند گوید: «آرى! نشانه‏هاى ما آمد و تو آن را فراموش کردى. این چنین امروز فراموش مى‏شوى».
آرى! هرکس که با خدا انس دارد، فضاى هستى را دلپذیر و مطلوب مى‏بیند و با فراموشى خدا و اعراض از وى، زندگى در ظلمت و فضاى بسته و حرکت در حال نابینایى را تجربه مى‏کند.
قرآن، یادآورى مى‏کند که یوسف(ع) به دلیل توجّه به غیر خدا، هفت سال در زندان فرعون مصر مى‏مانَد.(21) و «یونس(ع)» به دلیل تسبیح خدا از شکم ماهى و ظلمات دریا و امواج پُرخروش آن رهایى مى‏یابد.(22)